Kazlı'dan geçen tren yolunun haritası

Geçen yabancı bir sitede eski fotoğraflara bakarken, yukarıdaki fotoğrafı gördüm. Altında "1919 Kurdistan, Beyazıt" yazıyordu. Aklıma hemen çocukluğum geldi; Hem köyümüzden geçen tren yolunu çok iyi biliyorduk, izi çok net görünüyor, hemde evlerin damlarındaki tren raylarından yapılan kêranlar aklıma geldi.


Her ne kadar bir çok Ağrılı için tren söylentileri söylentiden ibaret olsa da, İran'dan gelip, Ağrı üzerinden Xaylaz tarafından Horasan bölgesine giden trenin gerçek olduğunu biliyordum. Çünkü yukarıda da belirttiğim gibi, kanıtlarını çocukluğum boyunca gördüm.

Yukarıdaki fotoğrafı gördükten sonra, tren hakkında biraz araştırma yapmaya çalıştım. Sonra Kazım Karabekir'in anılarında bu trenden bahsettiğini gördüm. Kazım Karabekir Van Hatıratı'nda "Van' dan Ağrı'ya gittim. Ağrı'dan da Beyazıt'a (Doğubeyazıt) trenle geçtim." diye bahseder.

Söz konusu yazıyı okuduktan sonra, "Vay be demek ismi buralarda hiç iyi anılmayan Kazım Karabekir, Qazî'den de geçmiş" diye söylendim. Tren köyümüzün hemen önünden geçer, köyümüzün önünde (pêş gund), doğusunda (Bıcıx) ve batısında (Şorık), üç adet tren köprüsü vardır ve biz üçüne de "Kevirê Spî" (Beyaz taş) deriz. Kevırê Spi'ler, akarsuların olduğu bölgeler de beyaz taşlarla yapılmış ve üzerinden tren rayları geçmiş. Raylar gitti, rayların izi de kaybolmak üzereler ama, Kevirê Spiler o kadar sağlam yapılmışlar ki, üçü de daha ilk gün ki gibiler.

Tren raylarının, bölgeyi himayesi altına alan Sovyetler Birliği tarafından  1910 ile 1917 yılları arasında yapıldığını düşünüyorum. Ruslar bölgeye geldiklerin de, ulaşıma çok önem vermişler. Tutak yolunu da kendileri yapmış. Daha sonra Ruslar bölgeden çekilip, Türkler geldikten sonra, tren iptal edilmiş. Ve sahipsiz kalan tren rayları, köylüler tarafından değerlendirilip, evlere, ahırlara kêran yapılmış.

Rusça bilmediğim için, Rus kaynaklarında araştırma yapma imkanım yok. Türk kaynaklarına baktım. Tren ve tren yolu, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) haritalarında da yer almıyor. Resmî arşivlerde de Ağrı'daki tren yoluna ait bilgi bulunamıyor. Harita Genel Komutanlığı arşivlerinde ise tren yolunu gösteren 1950 yılına ait 1/25000 ölçekli bir harita yer aldığı bilgisini, Ağrı Valiliğinin geçtiğimizde yıllarda yaptığı bir açıklamanın haberinden öğrendim. Ancak, haritayı görme imkanım olmadı.

Bir diğer bilgiyi ise, Ağrı Direnişinde ve Mahabad Kürt Cumhuriyeti'nde görev alan Ağrının tanınan ve sevilen şahsiyetlerinden, Hasan Taysun veriyor. Hasan Taysun,vefat etmeden önce Iğdır Sevdası adlı kitabın yazarı ile yaptığı röportaj da, trenle ilgili şunları dile getirir:

"Savaştan önce Osmanlı ve İran hükümetleri, ülkeleri arasında bir demiryolu inşa etmeye karar vermişler; hatta Horasan’a kadar gitmesi planlanan demiryolu inşaatını Eleşkirt’e kadar getirebilmişlerdi. Ancak savaş başlayınca, Ruslar demiryolunu işgal edip, bu yolu asker ve cephane sevkıyatı için kullanmaya başladılar.. Gur Heso, Rusları bozguna uğratmak için, demiryoluna sürekli taciz saldırılarda bulunuyor, Rusların silah ve asker sevkıyatını engellemeye çalışıyordu. 1917 yılının ilkbaharında, Gur Heso ve arkadaşları trene tuzak kurup beklediler. Çıkan çatışmada atılan bombanın yakınında patlamasıyla Gur Heso şehit oldu.
Gur Heso’nun ölüm haberi Ağrı Dağı’na bomba gibi düşmüştü. Çeteler umutsuzluğa kapılıp dağıldılar."

Daha sonra Meclis Arşivleri aklıma geldi ve tren güzergahının yolu hariç, aradığım her şeyi orada buldum. Aralık 1923'te, Beyazıt Milletvekili Şefik Baydar, tren yolunun tekrar yapılıp yapılmayacağı ve tren raylarının ve vagonlarının ne kadar korunduğuna dair, sözlü soru önergesi vermiş. Şefik Baydar'ın soru önergesine, Nafıa Vekili (Bayındırlık Bakanı) olan Trabzon Milletvekili Muhtar B cevap vermiş. Sözlü soru önergesine verilen cevaba göre, İran'dan, Ağrı üzeri Xaylaz tarafına giden trenin:

42 eski, 7 adette kullanılamaz halde yolcu kabini. 198 adet kapalı vagonu olduğunu . bunlardan 22 tanesinin kullanılamaz halde olduğunu. Ayrıca 8 açık vagon, 8 adet sağlam makina, 15 kullanılamaz makina, 20 tane de tamire muhtaç makina olduğunu ve bir adet vagon imalathanesinin de Beyazıt'ta (Yukarı Bayazıt) olduğu bilgisini veriyor.

Tren ve tren yolu ile ilgili bu bilgileri veren Bakan Muhat B, rayları koruma altına aldıklarını ve yazın gelmesi ile birlikte yeniden tamir edip hizmete sunacaklarını söylüyor ama, aradan 92 yıl geçmesine rağmen, henüz o ilkbahar gelmedi.

Soru önergesine verilen cevaptan, Ağrı'da bir değil, iki tren yolunun olduğunu öğreniyoruz: Biri, yazımızın konusu olan İran, Doğubayazıt, Ağrı merkez, Taşlıçay, Xaylaz istikameti, diğeri ise Doğubayazıt'tan Bêgirî (Muradiye) istikametine giden hat. Soru önergesini ve önergeye verilen cevabın belgesini aşağıda vereceğim.

Bir kaç hafta süren araştırmalarım sonucunda, aklımda hiç bir soru işareti kalmadan, tren ile ilgili tüm bilgileri öğrendim. Ancak, tren yoluna ait herhangi bir harita bulmadığımdan, içim tamamıyla rahat olmadı. Derken aklıma tren yolunun çıplak göz ile çok rahat bir şekilde görüldüğü geldi. Ve belki Google Earth programından da görüleceğini düşünerek, hemen Google Earth programına baktım. Çok iyi inceleyince, Google Earth'den de göründüğünü farketim ve kendimce tren yoluna ait bir harita hazırladım.

Aşağıda fotoğraflarla paylaştığım tren yolu, yüzde yüz gerçektir ve hiç bir şüphesi yoktur. Köyümüz Qazî'den, Yoncalı'ya kadar olan yolu zaten biliyordum, Yoncalı'dan sonrası ise, Google Earth'ten rahatça görünüyor.

Şunu da belirteyim; Evimiz Et Balık civarına taşındığı ilk yıllarda, evimizin arkasındaki tren yolu çok rahat bir şekilde görünüyordu. Daha sonra komşumuz Heci Emo, arsasının içerisinden geçen tren yolunu düzeltmek için dozer getirdiğin de, düzeltilen yoldan birçok ray çivisi çıktığını çok iyi hatırlıyorum. Çiviler, bilenen çivilerden çok büyüktüler. Çocuklar bu çivileri toplayıp, demircilere satıyordular.

Tren yolu, beyaz çizgiler ile belirtilmiştir. Resimlere daha yakından bakmak için, resimlerin üzerine tıklayın.

Yol Kazlı'dan Ağrıya ve Kazlı'dan Ziro'ya doğru sıralanmıştır.

Önce Kazlı'dan Ağrıya sıralamasını verelim:

Tren yolu, Bulut Mahallesi'nin girişine, Et Balık Kurumu binasına geldikten sonra kayboluyor.

Kazlı'dan Ziro'ya:

Yol burada kayboluyor. Muhtemelen buradan yukarı doğru çıkıp, Ziro'nun kuzeyinden Taşlıçay'a doğru gidiyor. Ama emin olmadığım için dokunmak istemedim.

Bayazıt (Eski Beyazıt) Milletvekili Şefik Baydar'ın meclise sunduğu sözlü soru önergesi ve önergeye verilen cevap - (1 Kanunevvel 1339 Cumartesi (1 Aralık 1923 Cumartesi) :

Bayezid Mebusu Şefik Bey ve rüfekasmın, Harbî Umumide Ruslar tarafından ikmal edilen ve Bayezid hududundan Karaköse kazasına imtidadeden şimendifer hattına dair suali ve Nafıa Vekili Muhtar Beyin şifahi cevabı.

Reis — Efendim! Bayezid Mebusu Şefik Beyin suali var; okunacak:

Riyaseti Celileye

Harbi Umumide Ruslar tarafından Bayezid Vilâyetinde inşa ve ikmal edilen ve hududumuzdan dâhile doğru Karaköse kabasına kadar imtidadeden yüzyirmi kilometre şimendifer hattı Vilâyetimizin
istihlâsmı muta akıp ciheti askeriyeden isletilmekte iken ahiren terk olunmuştur.

(1) Nafıa Vekâleti bu 'hatta vâzıulyed olmuş mudur?

(2) Lokomotif ve vagonlar ve Bayezid istasyonundaki tamirhane mevcut makinalar, alât ve edevat tesbit ve bunların muhafazaları temin edilmiş midir?

3. — Alelûlumun demiryollarının ve istasyon 'binalarının dahi muhafazaları hakkında iktiza eden tedabir ittihaz «olunmuş mudur?

4. — Bu hattın Van vilâyetine doğru temdid edilen kısmı hakkında ne yapılmıştır?

5. — Bu hattın Erzurum ve Kars hututuna raptı hakkında istihdaf edilen gaye vekâletçe nazarı dikkate alınmış mıdır ve ona dair vekâletin bir tedbir ve teşebbüsü var mıdır ?

Balâda mâruz suallere Nafıa Vekilinin şifahen cevap vermesini talep ve teklif ederim.

Bayezid
Şefik  (Baydar)

CEVAP

NAFIA VEKÎLÎ MUHTAR B. (Trabzon) —

Efendim! Rusların istilâsı zamanında Sarıkamış'tan Erzurum'a ve Erzurum'dan Trabzon'a kadar olan hat ki, Karakilise'ye ikadar inşası için 40 'kilometre mesafede (Karabıyık) hanı vardır. Oraya kadar dar hatlı bir şimendifer yapmışlardı. Arzı 75 santimetredir. Sonra yine o zamanda Ruslar, yani Rus - Kafkas hattının (Şahtahtı) denilen 'bir istasyondan (Bayezid) e ve Bayezid'den de (Karakilise) ye kadar .bir şimendifer yapmışlardır ve Karakilise'den 25 kilometre kadar Erzurum'a temdidi, nakıs olarak kaldı. Ondan sonra Bayezid'den Van gölüne doğru 30 kilometre kadar hat temdidettiler. Bu hat bir metre 6,5 'santimetrelik oldukça ehemmiyetli dar bir hat idi. Vilâyatı Şarkiyenin istirdadını mütaakıp bütün bu hataları, yani gerek Sarıkamış - Karaibıyık hattını ve gerek Sarıkamış'tan da Arapçayına kadar olan geniş hattı ciheti askeriye idare etti ise de bu Bayezid hattının hiçbir yer ile ittisali olmaması ve vasaiti nakliyenin az olması dolayısiyle orasını idare edemedi, birkaç ay sonra terk etti. Zaten bu dar hattın yalnız Bayezid'de bir 'imalâthanesi vardır. Hattın üzerinde birçok edevatı
ve ma'lzemei mütebarrikesi olmakla beraber istasyonların kısmı âzami tahribolunmuştur. Bunun traversleri ahşap olduğu için kısmen yakılmış, kısmen alınmış bir halde idi. Çok zaman ciheti
askeriye işletemeyip o halde terk etmişti. Bu sene iptidasında buradan verilen bir karar üzerine bu şark vilâyetlerinde mevcudolan Demiryolları Nafıaya devrolundu. O meyanda Nafıa
Vekâleti tabiî bütün hututa vaziyed ederken oraya da vaziyed etti ve memuru mahsus 'gönderdi. Lâkin vesaitin fıkdanı ve 'bütçenin müsaadesizliğinden dolayı işletemedik, yalnız edevatı
toplattı. Kısmen istasyonlardaki civar mahallere teslim edip ahalinin himayesine tevdi etti, kısmen de bekçiler koydu. Bu suretle muhafaza ediliyor. Lâkin aynı zamanda malûmuâliniz, Anadolu Şimendifer yolu imtiyazı verilince, bu hat zaten imtiyaz içine dâhil oldu. Yani Trabzon, Erzurum, Bayezid hattının da doğrudan doğruya, Çester Projesine dâhil olması mukarrerdi. Onun için büyük bir şey yapılmadan o projenin tatbikine intizar olundu. Lâkin hattın ehemmiyeti derkârdır. Onun için şimdilik bu kış içinde bir şey yapamıyacağız. Lâkin gelecek sene iptidasında bu hattın Köprüköyü ile Karakilise arasındaki kısmının tetkikatını yaptırıp Erzurum havalisindeki diğer demiryolları ile iltisak
ettirilmesi için çalışacağız. Bu veçhile belki mühim 'bir istifade temin edeceğiz. Şimdi hat münferittir. Bunun işletilmesi bizim için, vesaitin fıkdanından dolayı mümkün değildir. Zaten mevsim artık orada büyük bir iş yapmaya ve tesisat icra etmeye müsait değildir. Edevatı tesbit olunmuş mudur? buyurdular. Edevatı kamilen tesbit olunmuştur. 42 tane kabili istimal yolcu vagonu vardır. Yedi tane de harap vagon vardır. Kapalı olarak 198 vagon vardır. 22 de harap vagon, sekiz açık vagon, sekiz  sağlam makina vardır. Önbeş de harap makina, yirmi tane de tamire muhtaç makina vardır. İmalâthane olarak yalnız Bayezid'de bir imalâthane vardır. Onun edevatı kısmen 'ahali tarafından alındı ise de kısmen kabi istimalleri vardır. Onu muhafazia ediyoruz. İnşallah gelecek sene bunların kabili istifade bir hale vaz'ına çalışacağız.

ŞEFİK B. (Bayeziid) — Van kısmına aid olan nevakısı söylemediniz.

NAFIA VEKİLİ MUHTAR B. (Devamla)

— Efendim! Orada 39 kilometre (kadar tesviyei turabiye yapılmıştır. Yalnız demir ferşiyatı on, onbeş kilometredir. Onun tetkikatmı ikmal ettiremedik. Onu ileride, tetkikat icrasiyle neticesini arz ederim.

ŞEFİK B. (Bayezid) — Bu hututun muhafazası için sureti mahsusada bekçiler tâyin edilmiş midir ?

NAFIA VEKİLİ MUHTAR B. (Trabzon)

— Efendim! Erzurum havalisinde şimendifer inşaası için teşfeil ettiğimiiz şeyde oraya memurlar tâyin ettik. Bunlar oradaki alât ve edevatı tesbit ettiler. Hattın daha ziyade tahribattan vikayesi için bekçiler konulmuştur.

ŞEFİK B. (Bayezid) — Bunu ahaliye bırakmamalı; çünkü ahali onun muhafazaısı ile mü­kellef değildir.

 

Hazırlayan: Nihat Öner
25.08.2015